Neden kendimi başarısız hissediyorum?

Başarısızlık Duygusunun Kaynağı: Geçmişten Gelen İnançlar

Başarısızlık duygusunun kökenleri genellikle çocukluk dönemine dayanır. Çocukluk yıllarında ebeveynlerden, öğretmenlerden veya diğer otorite figürlerinden alınan mesajlar, bireyin öz-değer algısını derinden etkileyebilir. Baumeister ve Tice (1990) gibi araştırmacılar, çocukluk döneminde maruz kalınan eleştirilerin ve olumsuz geri bildirimlerin, yetişkinlikte kalıcı başarısızlık inançlarına dönüşebileceğini belirtmiştir. Örneğin, bir çocuk sürekli olarak “Daha iyisini yapabilirsin” veya “Bu kadar zor mu?” gibi ifadelerle büyüdüğünde, zamanla kendisini yetersiz ve başarısız hissetmeye başlayabilir. Bu tür mesajlar, çocuğun zihnine kazınarak ileride her başarısızlıkta tekrarlanan içsel bir ses haline gelebilir.

Ebeveyn Tutumları Bugünü Nasıl Etkiler?

Ebeveynlerin eleştirel ve mükemmeliyetçi tutumları da başarısızlık inançlarını pekiştirir. Frost ve Marten (1990), mükemmeliyetçi ebeveynlerin çocuklarının, başarıyı sevgi ve kabul görmek için bir şart olarak öğrenebileceğini belirtmiştir. Bu çocuklar, ne kadar çabalasalar da kendilerini yeterince başarılı hissetmeyebilirler. Örneğin, sürekli yüksek notlar almasına rağmen ebeveynlerinden takdir görmeyen bir çocuk, ileride iş hayatında veya sosyal ilişkilerinde yetersizlik hissi yaşayabilir. Ebeveynlerin çocuklarını sürekli olarak daha iyisini yapmaya zorlaması, onların hiçbir zaman yeterli olmadıkları inancını geliştirmelerine neden olabilir. Bu tür çocukluk deneyimleri, bireylerin kendi kendilerine olan güvenini sarsar ve başarısızlık korkusunu besler.

Başarısızlık duygusunu tetikleyen bu inançlar, kişinin günlük yaşamında karşılaştığı zorluklarla başa çıkma becerilerini de etkileyebilir. Seligman’ın (1972) “Öğrenilmiş Çaresizlik” teorisi, bireylerin sürekli başarısızlık ve eleştiriyle karşılaştıklarında, gelecekte de başarılı olamayacaklarına inanmalarına yol açabileceğini öne sürer. Örneğin, çocukluk döneminde başarısızlıkları sürekli olarak vurgulanan bir birey, yetişkinlikte yeni bir iş fırsatı ya da ilişki gibi olumlu bir durumla karşılaştığında dahi, kendini yetersiz hissedebilir ve potansiyelini kullanmaktan çekinebilir. Bu durum, kişinin kendini geliştirmesini engellerken, başarısızlık döngüsünü de sürekli hale getirir.

Aşırı eleştirel ebeveyn tutumları, çocukların kendilerini yetersiz ve değersiz hissetmelerine neden olarak başarısızlık duygusunu pekiştirir. Bu tür ebeveynler genellikle çocuklarının hatalarını ve eksik yönlerini sürekli vurgular, başarılarını ise ya göz ardı eder ya da yetersiz bulur. Bu tutum, çocukların öz-değer algısını zedeler ve sürekli bir yetersizlik duygusu yaratır. Ellis ve Harper (1975) gibi bilişsel psikologlar, bireylerin çocuklukta maruz kaldıkları eleştirilerin, ilerleyen yaşlarda benlik algısını şekillendiren kalıcı inançlar haline gelebileceğini vurgulamıştır. Örneğin, sürekli “Neden daha iyisini yapmadın?” gibi eleştirilere maruz kalan bir çocuk, her başarısızlıkta ebeveynlerinin sesini kendi iç sesi olarak duymaya başlar.

Bu aşırı eleştiriler, çocukların kendi hatalarını büyütmelerine ve başarılarını küçümsemelerine yol açar. Araştırmalar, mükemmeliyetçi ebeveynlerin çocuklarının, kendi başarılarını asla yeterli görmeyip, her zaman daha iyisini yapmaları gerektiğine inandıklarını göstermektedir (Flett, Hewitt, & Singer, 1995). Örneğin, bir sınavdan 90 alan bir çocuğun, ebeveyninden sadece eksik kalan 10 puanla ilgili eleştiri alması, çocuğun tüm başarısını göz ardı etmesine ve kendisini yetersiz hissetmesine neden olabilir. Bu süreç zamanla, kişinin kendi değerini sadece başarılarıyla ölçmesine ve her küçük hatayı bile kişisel bir başarısızlık olarak algılamasına yol açar.

Aşırı eleştirel ebeveyn tutumları, çocuğun duygusal güvenliğini de sarsarak, özgüven gelişimini engeller. Çocuklar, ebeveynlerinden aldıkları sürekli eleştiriyle birlikte, başarısızlık korkusuyla yaşamaya başlarlar. Bu korku, çocukların yeni deneyimlere girmelerini, risk almalarını ve potansiyellerini keşfetmelerini engeller. Ayrıca, bu tutumlar çocuklarda öğrenilmiş çaresizlik duygusunu da tetikleyebilir; Seligman (1972) tarafından ortaya konulan bu kavram, bireylerin sürekli olumsuz geri bildirim aldıklarında, çaba göstermenin faydasız olduğuna inanarak pes etmelerine yol açar. Örneğin, her adımı eleştirilen bir çocuk, zamanla çaba göstermeyi bırakabilir ve baştan başarısız olacağını düşünerek yeni bir şey denemekten kaçınabilir. Bu durum, başarısızlık hissinin kalıcı hale gelmesini ve kişinin kendini yetersiz hissetmesini güçlendirir.

Travmatik Deneyimler Bugün Başarısız Hissetmeme Nasıl Neden Olur?

Geçmişten gelen başarısızlık inançları, çoğu zaman travmatik deneyimlerle iç içe geçmiştir. Travma, genellikle fiziksel şiddet ya da istismar olarak düşünülse de duygusal travmalar da bireyin öz-değer algısında derin yaralar açabilir. Özellikle çocukluk döneminde yaşanan eleştirel ebeveynlik, duygusal ihmal ve sürekli yetersizlik hissi yaratan deneyimler, duygusal travmanın gizli fakat etkili bir biçimde ortaya çıkmasına neden olur. Bu tür travmalar, bireyin başarısızlıkla ilişkilendirdiği olumsuz inançların kökleşmesine yol açar ve kişinin kendine olan güvenini zedeler.

Bowlby’nin (1988) Bağlanma Teorisi’ne göre, güvensiz bağlanma stillerine sahip çocuklar, ebeveynlerinden yeterince destek ve onay alamadıklarında, yetişkinlikte başarısızlık korkusuyla baş etmekte daha çok zorlanabilirler.

Bu tür travmalar, bireyin beyninde kronik stres ve endişe yaratarak, başa çıkma mekanizmalarını zayıflatır. Örneğin, ebeveynlerinden sık sık eleştiri veya reddedilme yaşayan bir çocuk, kendisini her zaman eksik ve yetersiz hissedebilir. Bu tür deneyimler, nörobiyolojik olarak beynin amigdala ve hipokampus bölgelerini etkileyerek, tehdit algısını artırır ve kişinin olumsuz düşüncelere eğilimli olmasına neden olur (Teicher et al., 2002). Bu da kişinin gelecekteki başarılarını ve potansiyelini sürekli olarak sorgulamasına, hatta küçük hatalarda bile yoğun başarısızlık duygusu hissetmesine yol açabilir. Örneğin, çocuklukta annesinden yeterli sevgi ve kabul görmeyen bir birey, yetişkinlikte her türlü eleştiriye aşırı hassas hale gelebilir ve bu eleştirileri kişisel bir yetersizlik olarak algılayabilir.

Travmatik deneyimler, bireyin öz-yeterlilik duygusunu zedeleyerek, başarısızlık inançlarının sürekli olarak beslenmesine sebep olur. Bandura’nın (1997) Öz-Yeterlilik Teorisi, kişinin kendi yeteneklerine olan inancının, başarısızlık korkusuyla nasıl doğrudan ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Travma yaşamış bireyler, genellikle bu inancı zayıf bir şekilde geliştirir ve geçmişte yaşadıkları olumsuz deneyimlerin gölgesinde kalarak kendilerini yeterli hissetmekte zorlanırlar. Örneğin, çocuklukta sürekli olarak başarısızlığı vurgulanan bir birey, yetişkinlikte de risk almaktan kaçınır, kendini geliştirme fırsatlarını geri çevirir ve her başarısızlıkta geçmişteki travmalarını yeniden yaşar. Bu durum, başarısızlık inançlarının travmatik geçmişle olan güçlü bağını ortaya koyar.

Başarısızım İnancı Psikoterapiyle Değişir mi?

“Başarısızım” inancı terapiyle değiştirilebilir ve bireyin kendisi hakkındaki bu olumsuz düşünceleri dönüştürmesi mümkündür. Özellikle bilişsel davranışçı terapi (BDT), şema terapi ve EMDR gibi terapi yöntemleri, bu tür inatçı inançların kaynağını keşfetmeye ve değiştirmeye yardımcı olabilir. Bilişsel davranışçı terapi, bireyin başarısızlık inancını sürdüren otomatik düşünceleri ve bilişsel çarpıtmaları fark etmesini sağlar (Beck, 1976). Örneğin, “Başarısızım” düşüncesine sahip bir kişi, yaşadığı bir olumsuz durumu genelleyerek, tüm hayatını başarısızlık olarak değerlendirebilir. BDT, bu düşünce kalıplarını sorgulatarak, bireyin olaylara daha gerçekçi ve dengeli bir bakış açısıyla yaklaşmasına yardımcı olur.

Şema terapi, bu inançların kökenine inerek çocukluk döneminde oluşan ve yetişkinlikte tekrarlayan kalıpları ele alır. Jeffrey Young (1990) tarafından geliştirilen şema terapi, kişinin başarısızlık hissinin altında yatan “yetersizlik” şemasını hedef alır. Bu yaklaşım, bireyin çocuklukta yaşadığı eleştirilerin, duygusal ihmallerin ve olumsuz geri bildirimlerin nasıl bugünkü inançlarını şekillendirdiğini anlamasına yardımcı olur. Terapi sürecinde, bu şemalar yeniden yapılandırılır ve birey, kendisini daha yeterli ve değerli hissetmeye başlar. Örneğin, geçmişte sık sık başarısızlıkla etiketlenmiş bir birey, bu etiketin doğruluğunu sorgulamayı ve kendi başarılarını görmeyi öğrenebilir.

EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme) terapisi ise, başarısızlık hissine yol açan travmatik anıların işlenmesine yardımcı olabilir. Bu terapi yöntemi, beynin travmatik anıları yeniden işlemesine ve olumsuz inançları nötr ya da olumlu inançlarla değiştirmesine olanak tanır (Shapiro, 2001). Özellikle çocukluk dönemine dayanan başarısızlık inançları, EMDR terapisiyle ele alındığında, bireylerin bu anılara verdikleri duygusal tepki azalır ve kendilerini daha yeterli hissetmeye başlarlar. Örneğin, okul yıllarında başarısız olarak etiketlenmiş bir birey, bu anıyı EMDR ile işlediğinde, artık kendini sürekli başarısız hissetmek yerine, bu durumun çocuklukla sınırlı bir deneyim olduğunu görüp, kendini daha objektif değerlendirebilir. Bu şekilde, terapi süreci kişinin başarısızlık inançlarını aşmasına ve daha olumlu bir öz-değer geliştirmesine katkıda bulunur.

Yaşantı Psikoloji